ابوعبدالله ابن‌عباد محمد بن ابراهیم نفزی حمیری رندیابن عَبّاد، فقیه ، خطیب و از مشاهیر صوفیه اندلس بودند. فهرست مندرجات۲ - محل تولد ۳ - استاد قرائت ابن عباد ۴ - استاد علم لغت ۵ - حفظ قرآن ۶ - اساتید دیگر ۷ - ملاقات با ابن عاشر صوفی ۸ - مصاحبت با ابومروان عبدالملک صوفی ۹ - زندگی زاهدانه ۱۰ - خصلتهای معنوی ۱۱ - طریقه ابن عباد در تصوف ۱۲ - اشعار ابن عباد بر دیوار مسجد قرویین ۱۳ - شاگردان ۱۴ - امام و خطیب مسجد قرویین ۱۵ - وفات ۱۶ - آثار و تألیفات ۱۶.۱ - غیث المواهب العلیّة فی شرح الحکم العطائیة ۱۶.۲ - الرسائل الکبری ۱۶.۳ - الرسائل الصغری ۱۶.۴ - ادعیه مرتبة علی اسماءالله الحسنی ۱۶.۵ - نظم الحم العطائیّة ۱۶.۶ - تحقیق العلامة فی احکام الامامة ۱۶.۷ - مجموعه خطب ۱۶.۸ - رسائل علی قوت القلوب ۱۶.۹ - فتح التحفة و اضاعة الشرفة ۱۶.۱۰ - اجوبة فی مسائل العلوم ۱۶.۱۱ - کفایة المحتاج ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - بیوگرافیابن عَبّاد، ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نفزی حمیری رُندی (۷۳۳-۷۹۲ق/۱۳۳۳-۱۳۹۰م)، فقیه، خطیب و از مشاهیر صوفیه اندلس بودند. ۲ - محل تولدوی در شهر رُنده به دنیا آمد. ۳ - استاد قرائت ابن عبادقرائت را نزد پدرش که مردی خطیب و دانشمند بود فراگرفت ۴ - استاد علم لغتو علم لغت را نزد دایی خود قاضی عبدالله فریسی آموخت ۵ - حفظ قرآنو در ۷ سالگی قرآن را از برداشت. ۶ - اساتید دیگردر رنده در مجلس درس علی بن ابی الحسن رندی نیز حاضر می‌شد. [۱]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۱-۳۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
سپس برای تکمیل تحصیلات خود به مغرب رفت و در تلمسان و فاس نزد استادانی چون ابوعبدالله تلمسانی ، ابوعبدالله مقّری ، ابومحمد عبدالنور عمرانی ، ابوعبدالله آبلی و ابوعمران موسی عبدوسی و دیگران علم لغت، فقه ، اصول ، کلام و فلسفه فراگرفت. [۲]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۳]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر، ج۱، ص۷۹، به کوشش محمد فاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۴]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۲۶-۲۲۷، مادرید، ۱۹۵۸م.
۷ - ملاقات با ابن عاشر صوفیابن عبّاد پس از تحصیل علوم ظاهری به علوم باطنی روی آورد و برای ملاقات صوفی مشهور ابن عاشر ، ابوالعباس (ه م) به سلا مهاجرت کرد و چندین سال در خدمت او به سر برد [۵]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۶]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۲۹، مادرید، ۱۹۵۸م.
و از بزرگان اصحاب و از برگزیدگان شاگردان او شد، چنانکه ابن عاشر او را بر دیگر اصحاب خویش مقدم می‌داشت و آنان را به پیروی و بهره‌مند شدن از او امر می‌کرد و درباره او می‌گفت که ابن عبّاد به تنهایی یک امّت است. [۷]
مقری، احمد،نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۶-۳۴۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۸]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر، ج۱، ص۷۹، به کوشش محمد فاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
۸ - مصاحبت با ابومروان عبدالملک صوفیابن عبّاد پس از وفات ابن عاشر، برای ملاقات ابومروان عبدالملک صوفی به طنجه رفت و از مصاحبت او بهره فراوان برد و از او اجازه عام دریافت. [۹]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۲-۳۴۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۰]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۲۹-۲۳۰، مادرید، ۱۹۵۸م.
۹ - زندگی زاهدانهوی هرگز ازدواج نکرد و کنیزی نیز اختیار ننمود. بیشترین بهره او از دنیا بوی خوش و بخور بود. کارهایش را خود انجام می‌داد، لباسش در خانه وصله‌دار بود، اما وقتی که از خانه خارج می‌شد، روی آن لباسی سبز یا سفید می‌پوشید. [۱۱]
ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر، ج۱، ص۸۰، به کوشش محمد فاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م.
[۱۲]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۰ - خصلتهای معنویدرباره خصلتهای معنوی او گفته‌اند که در عبودیت و برائت از حول و قوّه غیر خالق و عدم توجه به مدح و ذم‌ّ مردم و اعراض از خلق و ذکر حق و سکون و زهد و صلاح ممتاز بود. ۱۱ - طریقه ابن عباد در تصوفطریقه او در تصوف طریقه شاذلیّه بود [۱۳]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
و ظاهراً این طریقه را از استاد خویش، ابن عاشر، گرفته بود. [۱۴]
منوفی حسینی، محمود فیض، جمهرةالاولیاء، ج۱، ص۲۵۷، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
۱۲ - اشعار ابن عباد بر دیوار مسجد قرویینابوسعید سلوی بر روی دیوار مسجد قرویین ۳ بیت شعر به خط ابن عبّاد دیده بود که مضامین عاشقانه داشت. هنگامی که ابوسعید این ابیات را به سبب مضامین تغزّلی آن‌ها با اظهار تردید برای ابوالقاسم صیرفی نقل کرد، صیرفی یادآور شد که این اشعار درباره مهدی قائم سروده شده است. [۱۵]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۳ - شاگرداندر میان شاگردان برجسته ابن عباد می‌توان یحیی سرّاج، ابوعبدالله ابن سکاک، لسان‌الدین ابن خطیب و خطیب بن قنفذ را نام برد. [۱۶]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۴۳-۲۴۴، مادرید، ۱۹۵۸م.
۱۴ - امام و خطیب مسجد قرویینابن عباد پس از ملاقات با ابومروان عبدالملک صوفی به فاس رفت و در آن‌جا امام و خطیب مسجد قرویین شد، ۱۵ - وفاتو پس از ۱۵ سال وعظ و ارشاد وفات یافت و در محلی به نام کدیة البراطل در باب الفتوح به خاک سپرده شد، [۱۷]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
اما یحیی سراج گفته است که ابن عباد در فاس نزدیک باب المسدود معروف به حمراء مدفون گشته است. [۱۸]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۴۲، مادرید، ۱۹۵۸م.
به گفته مقری [۱۹]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
سلطان ابوالعباس احمد بن ابی سالم و مردم دو شهر جدید و قدیم فاس بر جنازه او حاضر شدند. همو می‌افزاید: من قبر او را بار‌ها در فاس زیارت کرده‌ام و او نزد مردم فاس همچون شافعی است نزد مصریان. [۲۰]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۶ - آثار و تألیفاتآثار و نوشته‌های ابن عباد در نشر طریقه شاذلیّه در مغرب و اندلس بسیار مؤثر بوده است. [۲۱]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۳۳، مادرید، ۱۹۵۸م.
این آثار عبارتند از: ۱۶.۱ - غیث المواهب العلیّة فی شرح الحکم العطائیةغیث المواهب العلیّة فی شرح الحکم العطائیة، که شرحی است بر الحکم تألیف ابن عطاءالله سکندری (ه م). ابن عباد چنانکه خود نیز در مقدمه کتاب [۲۲]
ابن عباد رندی، محمد، غیث المواهب العلیة فی شرح الحکم العطائیة، ج۱، ص۴۹-۵۰، به کوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۷۰م.
اشاره دارد، این شرح را به درخواست دو تن از یارانش به نام یحیی سراج و سلیمان بن عمر نوشته است. [۲۳]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
این کتاب شامل تعلیماتی است در آداب سلوک و توضیح مطالب رمزآمیز و دشواری که در الحکم ابن عطاءالله آمده است. این کتاب به نام التنبیه نیز شناخته شده است. حاجی خلیفه به اشتباه [۲۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶۷۵.
التنبیه را به علی، فرزند ابن عباد، نسبت داده است، اما چنانکه می‌دانیم ابن عباد فرزندی نداشت. [۲۵]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۵۰- ۲۵۱، مادرید، ۱۹۵۸م.
غیث المواهب چندین بار به چاپ رسیده که نخستین بار در بولاق (۱۲۸۵ق/۱۸۶۹م) بود و در ۱۹۷۰م به کوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن شریف در دو جلد در قاهره منتشر شد؛ ۱۶.۲ - الرسائل الکبریالرسائل الکبری، این مجموعه که ابن عباد آن را به شاگرد خود یحیی سراج هدیه کرده، مشتمل بر ۳۸ رساله در آداب سلوک الی‌الله است. [۲۶]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۵۲- ۲۵۳، مادرید، ۱۹۵۸م.
این کتاب در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م در ۴ جزء در فاس به چاپ (سنگی) رسیده است؛ ۱۶.۳ - الرسائل الصغریالرسائل الصغری، این کتاب شامل ۱۶ رساله است که ۶ رساله اول آن به محمد بن ادبیه و ۹ رساله بعدی به یحیی سراج و رساله آخر به ابواسحاق ابراهیم شاطبی نوشته شده و مشتمل است بر وصایا و پاسخ سؤالاتی که در آداب تصوف و مقامات سلوک مطرح شده است. این کتاب به کوشش پل نویا در ۱۹۵۷م با مقدمه‌ای به زبان فرانسوی، در بیروت به چاپ رسید و در ۱۹۷۴م با اضافاتی تجدید طبع شد؛ ۱۶.۴ - ادعیه مرتبة علی اسماءالله الحسنیادعیه مرتبة علی اسماءالله الحسنی، که شرح اسماءالله الحسنی نیز نامیده شده و در چاپ اخیر رسائل الصغری همراه با آن به چاپ رسیده است؛ ۱۶.۵ - نظم الحم العطائیّةنظم الحم العطائیّة، احمد زروق در الشرح الحادی عشر خود بر الحکم، این نظم را اُرجوزه‌ای در ۸۰۱ بیت دانسته است. [۲۷]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، ابن عطاءالله السکندری و تصوفه، ج۱، ص۹۷، قاهره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
ابویحیی بن سکاک درباره این کتاب گوید که ابن عباد الحکم را شرح کرد و دُرهای منثور آن را به رشته نظمی بدیع کشید. [۲۸]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۵-۳۴۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
زرکلی [۲۹]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۲۹۹.
نسخه‌ای از آن را به نام بعیة المرید دیده و یاد کرده است؛ ۱۶.۶ - تحقیق العلامة فی احکام الامامةتحقیق العلامة فی احکام الامامة، نسخه‌ای از این کتاب را احمد زروق دیده و شیخ قوری احتمال داده است که تألیف پدر ابن عباد باشد [۳۰]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۳۱]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۵۳-۲۵۴، مادرید، ۱۹۵۸م.
۱۶.۷ - مجموعه خطبمجموعه خطب، این کتاب مشتمل بر خطبه‌های ابن عباد در مسجد قرویین فاس بوده است. [۳۲]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۵۴، مادرید، ۱۹۵۸م.
مقری [۳۳]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۹-۳۵۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
گوید که ابن عباد خطبه‌های مدون مشهوری داشته است که در روز میلاد پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در مقابل سلطان، و در سایر اوقات متبر که در اجتماعات می‌خوانده‌اند؛ ۱۶.۸ - رسائل علی قوت القلوبرسائل علی قوت القلوب، نسخه خطی این کتاب در کتابخانه‌های اسکوریال و ازهریه [۳۴]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۵۶۸.
موجود است؛ ۱۶.۹ - فتح التحفة و اضاعة الشرفةفتح التحفة و اضاعة الشرفة (الدفة)، این کتاب در علم حدیث نوشته شده است و نسخه خطی آن در کتابخانه‌های اسکوریال و رباط الفتح [۳۵]
فهرس المخطوطات العربیة، شم ۷۸۴ ،به کوشش عبدالله رجراجی و ی س علوش، رباط، ۱۹۵۴م.
موجود است. این کتاب در ۵۰ عنوان تدوین شده و هر قسمت با شرح مختصری همراه است،. [۳۶]
غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، ج۶، ص۲۵۵-۲۵۶، مادرید، ۱۹۵۸م.
زرکلی [۳۷]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۲۹۹.
از کتابی به نام فتح الطرفة یاد کرده که ظاهراً همین کتاب است؛ ۱۶.۱۰ - اجوبة فی مسائل العلوماجوبة فی مسائل العلوم، مقری [۳۸]
مقری، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۳۴۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
این کتاب را در دو جلد ذکر کرده است؛ ۱۶.۱۱ - کفایة المحتاجبستانی و زرکلی [۳۹]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۲۹۹.
نیز از کتابی از تألیفات او با عنوان کفایة المحتاج یاد کرده‌اند. برخی از اشعار او را ابن خطیب [۴۰]
ابن خطیب، محمد، الکتیبة الکامنة، ج۱، ص۴۱-۴۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م.
نقل کرده است. ۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن خطیب، محمد، الکتیبة الکامنة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م. (۲) ابن عباد رندی، محمد، غیث المواهب العلیة فی شرح الحکم العطائیة، به کوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۷۰م. (۳) ابن قنفذ، احمد، انس الفقیر، به کوشش محمد فاسی و ادولف فور، رباط، ۱۹۶۵م. (۴) ازهریه، فهرست. (۵) بستانی ف. (۶) حاجی خلیفه، کشف. (۷) زرکلی، اعلام. (۸) غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، «ابن عبّاد رندی، حیاته و مؤلفاته»، صحیفه معهد الدراسات الاسلامیة فی مدرید، مادرید، ۱۹۵۸م. (۹) غنیمی تفتارانی، ابوالوفاء، ابن عطاءالله السکندری و تصوفه، قاهره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۱۰) فهرس المخطوطات العربیة، به کوشش عبدالله رجراجی و ی س علوش، رباط، ۱۹۵۴م. (۱۱) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۲) منوفی حسینی، محمود فیض، جمهرةالاولیاء، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌عباد»،ج۴، ص۱۴۶۷. |